Maya, một huyền thoại

Nền văn minh Maya lên tới đỉnh cao rồi đột nhiên biến mất, không để lại một lời lý giải, đã có rất nhiều nhà khoa học trên thế giới cố gắng tìm mọi cách để có thể giải mã những bí ẩn khảo cổ lớn nhất nhân loại này và nhờ đó, rất nhiều điều thú vị đã được khám phá.

Nền văn minh Maya là nền văn minh cổ đặc sắc bên cạnh nền văn minh Andes, được xây dựng bởi người Maya, một bộ tộc thổ dân châu Mỹ mà từ 2000 năm trước đây đã từng sinh sống ở bán đảo Yucatán của Trung Mỹ, thuộc đông nam Mexico, Bắc Guatemala và Honduras ngày nay.

Những hiện vật đầu tiên tính vào nền văn minh Maya tìm thấy ở Cuello (Belize) được xác định nguồn gốc từ năm 2000 TCN. Từ mảnh đất cội nguồn này, dân Maya chia một nhánh lớn lên phía Bắc (vịnh Mexico ngày nay), để lại những dấu vết của khu dân cư cùng với nhiều đền thờ bằng đá khoảng 2.500 năm tuổi. Thành phố lớn nhất là Nabke trên đất Guatemala hiện tại, có thời kỳ phát triển rực rỡ nhất từ năm 800 đến 400 TCN. Cũng vào thời kỳ này, thành phố Chichen Itza được xây dựng, tiếp đó là Yaxchlian, Palenque, Oxkintok... Văn minh Maya bao trùm cả bán đảo Yucatan, với những khu đô thị hơn 1 vạn dân, lớn hơn bất kỳ thành phố nào của Trung Âu cùng thời. Những thành tựu vĩ đại nhất là kỹ thuật trồng ngô, hệ thống lịch chính xác dựa trên chiêm tinh học và chữ viết riêng. Tuy còn mang tính tượng hình, chữ viết của người Maya đã tiến xa hơn chữ tượng hình của văn hóa Ai Cập. Xã hội thời đó đã biết gia công đá, gốm, gỗ và dệt vải.


Căn cứ vào các di vật khám phá ngày càng phong phú, người ta xác định được rằng vào khoảng thế kỷ thứ I các quốc gia cổ đại của người Maya đã được thành lập. Phần lớn các quốc gia người Maya bị diệt vong do nhiều lý do ở vào khoảng thế kỷ thứ IX đến thế kỷ thứ X. Duy chỉ có quốc gia thành thị trên bán đảo Yucatán, thuộc Mexico tiếp tục tồn tại cho đến khi thực dân Tây Ban Nha đến xâm chiếm vùng này vào thế kỷ XVI. Hậu quả của cuộc xâm lăng đã tàn phá rất nhiều các di sản của người Maya.

Nền kinh tế của người Maya chủ yếu dựa vào nông nghiệp và phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện tự nhiên như khí hậu. Các sản phẩm trồng trọt của người Maya chủ yếu là ngô, đậu, cà chua, bí đỏ, ca cao... Người Maya cũng lấy chăn nuôi làm sản phẩm chính sau trồng trọt. Họ chăn nuôi các loại động vật như, chó, gà, hươu, nai, chim, ong mật... Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của người Maya cũng đạt đến một trình độ rất cao. Ngoài ra, người Maya còn biết làm muối với những khu vực rộng lớn và độc đáo.


Khảo cổ học chứng minh rằng người Maya có những công trình xây dựng đầu tiên có niên đại vào khoảng năm 1000 TCN. Có một vài bất đồng quan điểm về ranh giới văn hóa và địa lý của Maya cổ với những nền văn minh Trung Mỹ tiền cổ điển lân cận, bởi vì có rất nhiều nền văn hóa có những khu vực trùng lấp và ảnh hưởng lẫn nhau, nhưng về sau có sự phát triển riêng và tạo ra văn hóa đặc sắc riêng của mình.


Những công trình đầu tiên của người Maya là những ngôi mộ đơn lẻ trên các đồi cao, tiền đề cho những kiến trúc kiểu kim tự tháp được xây dựng về sau này. Cuối cùng, văn hóa Olmec lụi tàn sau khi ảnh hưởng đến bán đảo Yucatán, ngày nay thuộc Mexico, và các vùng khác ở Nam Mỹ.


Những bằng chứng về văn minh Maya có các thành phố nổi tiếng Tikal, Palenque, Copán và Kalakmul, cũng như Dos Pilas, Uaxactun, Altun Ha, Bonampak và rất nhiều vị trí khác trong vùng. Họ chứng minh cho thấy một trình độ cao về nông nghiệp, các trung tâm đô thị sầm uất của nhiều quốc gia đô thị độc lập. Rất nhiều các công trình tôn giáo kiểu kim tự tháp nổi tiếng của họ được xây dựng trong các trung tâm quyền lực của người Maya. Rất nhiều các tác phẩm chạm khắc trên phiến đá còn lại ngày nay (người Maya gọi là tetun, hoặc là cây-đá), khắc chữ tượng hình mô tả về sự cai trị theo phả hệ, các chiến thắng của cuộc chiến, và các thành tựu khác.


Ngày nay, chính các sân chơi bóng, lâu đài đá và kim tự tháp bậc thang là những nhân chứng câm lặng cho đỉnh cao phát triển của xã hội Maya. Câm lặng bởi chưa ai lý giải nổi tại sao người Maya đột nhiên biến mất như lặn vào bóng đêm. Cho đến nay, các nhà nghiên cứu tạm thống nhất lý do diệt vong của người Maya là do khí hậu thay đổi đột ngột, nạn hạn hán kéo dài triệt hết nguồn sống. Nhà khảo cổ học Gerald Haug đã chứng minh cuối thế kỷ IX, vùng xung quanh Venezuela hầu như không mưa cho đến đầu thế kỷ X. Tuy nhiên, câu hỏi về một nền văn minh chuộng hòa bình, biết sống hòa mình với thiên nhiên, cho đến thế kỷ VIII đã đạt đến dân số 15 triệu lại có thể ra đi mà không để lại một lời "trăng trối" vẫn luôn bức xúc?


Đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, giới khoa học mới dám quả quyết là đã dần "giải mã" được những thông điệp Maya. Song cũng phải đợi đến cuối năm 1994, khi khoảng 80% các con chữ được hiểu nghĩa tường tận thì các nhà nghiên cứu mới ngỡ ngàng trước đống hoang tàn của một tượng đài sụp đổ. Truyền thuyết của một xã hội Maya yêu hòa bình và thiên nhiên tan tành trong chớp mắt. Họ không biến mất trong một cuộc động đất khủng khiếp, không chết đói vì tàn phá rừng già nhiệt đới hay vì dịch bệnh, cũng chẳng bị một nền văn minh khác tiêu diệt. Sự thật đơn giản hơn nhiều: Chính người Maya tự đưa nhau đến chỗ diệt vong.


Những dòng chữ trên các bảng gốm và cả trên các cuộn giấy còn giữ lại được đã chứng minh người Maya là một dân tộc vô cùng hiếu chiến. Cuộc sống của họ được đánh dấu bằng những nghi lễ tàn bạo và liên miên chìm trong chiến tranh đẫm máu. Hai bộ tộc mạnh nhất thời bấy giờ nằm dưới sự chỉ huy của Tikal và Calakmul. Họ cùng thống trị và sử dụng hơn 50 bộ lạc nhỏ hơn làm quân chư hầu tàn sát lẫn nhau. Nhận định này được đưa ra bởi Nikolai Grube, chuyên gia hàng đầu về văn hóa Maya và là người có công chính trong việc giải mã chữ viết cổ. Ngoài ra theo ông, nền văn minh Maya tan rã không đột ngột như mọi người xưa nay vẫn dự đoán, mà đây là một quá trình đau đớn và chậm chạp. Bởi không chỉ tại chiến tranh, người Maya còn chết vì đói.

Một đồng nghiệp của Grube là Tom Sever, nhà khảo cổ học duy nhất có hợp đồng làm việc với NASA, đã phát hiện sự tình cờ tưởng như phi lý song lại có ý nghĩa sâu xa. Năm 1999, nước Mỹ với mục đích do thám đã phóng lên không trung vệ tinh Lkonos. Lkonos là vệ tinh có khả năng chụp ảnh rõ đến 1 m, thậm chỉ nhận ra người trên mặt đất, trong khi các vệ tinh khác phải đầu hàng trước những vật thể nhỏ hơn 5 m.

Dựa vào các bức ảnh của Ikonos, Tom Sever nhận ra một hệ thống kênh đào từ thời Maya. Đó là những nỗ lực của họ để cải thiện môi trường sinh thái. Khi khí hậu thay đổi và nhiệt độ tăng lên hơn 6 độ, rừng già bị khai thác dữ dội, nước mưa bị mất đi,..  thì hệ thống kênh đào nhằm phân phối và dự trữ nước mưa trở nên hợp lý hơn. Nhìn lại người Maya, giữa các cuộc chiến tranh họ đã không đủ ăn. Những bộ xương được khai quật cho thấy rõ dấu hiệu suy dinh dưỡng. Cuối thế kỷ IX, nước cạn khô trong các kênh rạch, nước ngầm rút sâu đến 150 m mà kỹ thuật ngày ấy không thể khai thác. Cái chết từ từ của người Maya đã được giải thích.


Hiện nay ở Trung Mỹ còn khoảng 4,2 triệu hậu duệ người Maya. Hồi tưởng đậm nét nhất của lớp con cháu hôm nay là năm 1511, khi những kẻ thực dân Tây Ban Nha xuất hiện. Người Maya kháng cự dũng cảm, quốc gia cuối cùng của họ - Tayasal - mãi đến năm 1697 mới bị chinh phục. Cuộc vùng dậy muộn màng hồi năm 1901 cũng bị quân đội Mexico đập tan. Và cuối cùng là bảng chữ cái Latin của người Tây Ban Nha cũng đã góp phần tiêu diệt nốt mầm mống cuối cùng của một nền văn minh cổ xưa.

DiaOcOnline.vn tổng hợp
Ảnh: Internet