“Đổi đất lấy hạ tầng”: Mảnh đất màu mỡ dễ nảy sinh tham nhũng

Hình thức Hợp đồng xây dựng – chuyển giao (gọi tắt là BT) còn được gọi là dự án “đổi đất lấy hạ tầng” rất dễ bị bóp méo, biến tướng do thiếu công khai minh bạch vì lợi ích nhóm, vì những khoản sinh lời vô cùng lớn...

Những thông tin này đã được đưa ra tại Hội thảo khoa học: “Cơ chế đầu tư BT- những vấn đề đặt ra và giải pháp hoàn thiện” do Kiểm toán Nhà nước tổ chức sáng 19/10 tại Hà Nội.

Mảnh đất màu mỡ nảy sinh tiêu cực

Theo Tổng Kiểm toán Nhà nước Hồ Đức Phớc, ngay từ những năm đầu của thập kỷ 90, Việt Nam đã thu hút nguồn lực từ nước ngoài thông qua hình thức Hợp đồng xây dựng – chuyển giao (gọi tắt là BT), một hình thức của đầu tư đối tác công tư (PPP). Trong hợp đồng BT, sau khi xây dựng xong, nhà đầu tư chuyển giao công trình đó cho Nhà nước, Chính phủ tạo điều kiện cho nhà đầu tư thực hiện dự án khác để thu hồi vốn đầu tư và lợi nhuận hoặc thanh toán cho nhà đầu tư theo thỏa thuận trong hợp đồng. Dự án BT cũng được sử dụng với tên gọi là dự án “đổi đất lấy hạ tầng”. Sau một thời gian tạm lắng xuống của hình thức đầu tư này, đặc biệt là khi thị trường bất động sản hết cơn "sốt nóng", hàng loạt doanh nghiệp, nhà đầu tư đã bộc lộ sự hạn chế về nguồn lực, dẫn đến không ít dự án trong tình trạng triển khai dở dang, kém hiệu quả.

Vẫn theo người đứng đầu Kiểm toán Nhà nước, so với dự án BOT thì dự án BT hiện ít vấp phải phản ứng từ dư luận hơn do người dân không phải bỏ tiền túi một cách trực tiếp để thanh toán cho dự án BT và cũng ít thông tin hơn về các dự án này. Tuy nhiên, hình thức này cũng rất dễ bị bóp méo, biến tướng do thiếu công khai minh bạch vì lợi ích nhóm, vì những khoản sinh lời vô cùng lớn từ cơ hội sở hữu những mảnh đất đắc địa hoặc những diện tích rộng lớn của địa phương.

Ông cũng thông tin, “qua kiểm toán 21 dự án đầu tư xây dựng theo hình thức hợp đồng BT, Kiểm toán Nhà nước (KTNN) đã kiến nghị xử lý tài chính 3.815,4 tỷ đồng đối với 21 dự án, tương đương 12,54% giá trị được kiểm toán (3.815,4 tỷ đồng/30.425 tỷ đồng)”.

Trong khi đó, PGS,TS. Nguyễn Đình Hòa, PGĐ Trường Đào tạo và Bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán (Kiểm toán nhà nước) đặc biệt nhấn mạnh “dự án BT về bản chất là một giao dịch mua sắm công với điều kiện thanh toán chậm hay thanh toán sau”. Ông lí giải, mặc dù là hoạt động mua - bán nhưng nó lại không theo cơ chế thị trường, bởi bên mua - Nhà nước không có sản phẩm cùng loại để có điều kiện lựa chọn và bên bán không có ai để phải cạnh tranh trực tiếp trong chào giá cạnh tranh mà lâu nay hầu như chỉ “một mình một chợ”. Do thiếu tính công khai dẫn đến các thông tin cần thiết về chủ trương đầu tư, các dự án, lĩnh vực cần kêu gọi đầu tư không được công bố rộng rãi để kêu gọi đa dạng các thành phần kinh tế tham gia, hạn chế số lượng các nhà đầu tư tiềm năng có thể tham gia vào các dự án, giảm tính minh bạch và cạnh tranh công bằng.

Về giá cả đối với bên bán, sẽ không thể có giá bán thị trường bởi nó được xác định theo quy trình dự toán và quyết toán của một dự án đầu tư, vốn rất phức tạp để xác định, lại dễ bị thay đổi theo hướng tăng lên bởi nhiều yếu tố phi thị trường, do đó, con số cuối cùng luôn luôn phụ thuộc vào các quyết định chủ quan của cơ quan hoặc cá nhân có thẩm quyền phê duyệt.

Ông khẳng định: “Đây là lỗ hổng lớn nhất và là mảnh đất màu mỡ nảy sinh tiêu cực tham nhũng. Hầu hết dự án BT, tiền sử dụng đất đã được tạm tính ngay tại thời điểm ký hợp đồng để tạo điều kiện cho nhà đầu tư thực hiện song song cả 02 dự án BT và dự án quỹ đất đối ứng. Khi dự án hoàn thành, lẽ ra phải thực hiện kiểm toán kỹ thuật và kiểm toán tài chính để xác định chính xác chất lượng, giá trị, làm cơ sở cho việc “thanh toán” bằng quỹ đất. Song thực tế, chưa có dự án BT nào được kiểm tra, kiểm toán mà chỉ là quyết toán. Trong khi đó, đối với “vật” mà bên mua sử dụng để thanh toán cho việc mua hàng công trình hạ tầng là quỹ đất thì giá cả lại xác định được ngay, nhưng đó luôn luôn là giá tối thiểu, còn giá tối đa sẽ do thị trường quyết định”.

Với những phân tích trên, ông Nguyễn Đình Hòa nhấn mạnh thất thoát trong dự án BT sẽ là thất thoát kép: dự án BT đưa ra chào do không có cạnh tranh cho nên không phản ánh theo giá thị trường; thất thoát từ đất đai.

Hệ lụy từ chỉ định thầu

Theo ông Hồ Đức Phớc, khởi nguồn cho những bất cập tại nhiều dự án BT đã thực hiện là do việc không xây dựng và công bố kế hoạch dự án hoặc có nhưng chậm và công tác lựa chọn nhà đầu tư không cạnh tranh, hầu hết chỉ định thầu.

Đồng tình với ý kiến trên, PGS.TS Lê Huy Trọng, Kiểm toán trưởng, Kiểm toán nhà nước chuyên ngành V cho hay, theo quy định của điều 29 Nghị định số 15/2015/NĐ-CP ngày 14/02/2015 quy định “Việc lựa chọn nhà đầu tư được thực hiện theo hình thức đấu thầu rộng rãi hoặc chỉ định thầu”. Ông phân tích, đây thực sự là kẽ hở dẫn đến các cơ quan Nhà nước áp dụng hình thức chỉ định thầu đối với Dự án BT. Giải thích của các bộ, ngành, hoặc UBND các địa phương là do chỉ có một nhà đầu tư vượt qua vòng sơ tuyển nên áp dụng hình thức chỉ định thầu, nguyên nhân là các chủ đầu tư không thực hiện đúng quy trình lựa chọn nhà đầu tư, ban hành nhiều quy định ngặt nghèo nhằm loại bỏ các nhà đầu tư tiềm năng ngay từ vòng sơ tuyển. Công tác thẩm định, đánh giá năng lực đối với một số nhà đầu tư không chính xác, thiếu chặt chẽ dẫn đến lựa chọn ký hợp đồng để thực hiện dự án đối với một số nhà đầu tư không đảm bảo năng lực theo quy định.

Theo Ths. Trương Hải Yến, Phó Vụ trưởng, Vụ Tổng hợp, Kiểm toán nhà nước cho biết qua kiểm toán 21 dự án đầu tư xây dựng theo hình thức hợp đồng BT, Kiểm toán Nhà nước cũng chỉ ra cơ chế, chính sách và thực tế triển khai thực hiện dự án BT còn khá nhiều bất cập, hạn chế. Một trong những hạn chế đó là hầu hết các dự án BT đều lựa chọn nhà đầu tư theo hình thức chỉ định thầu mà không thực hiện đấu thầu để chọn nhà đầu tư có đủ năng lực thực hiện dự án. Việc lựa chọn nhà thầu theo hình thức chỉ định thầu làm giảm sự cạnh tranh trong lựa chọn nhà đầu tư và tiềm ẩn rủi ro chọn nhà đầu tư không có đủ năng lực thực hiện dự án.

Ngoài ra, theo quy định hiện nay thì đất thanh toán cho Nhà đầu tư được áp dụng hình thức giao đất có thu tiền sử dụng đất hoặc cho thuê đất thu tiền thuê đất một lần cho cả thời gian thuê. Việc giao đất đã giải phóng mặt bằng không thông qua hình thức đấu giá là chưa phù hợp quy định của Luật Đất đai năm 2013 và là kẽ hở của việc “xin - cho” tạo ra thất thoát ngân sách. Bên cạnh đó, việc thực hiện bồi thường, giải phóng mặt bằng để thanh toán cho nhà đầu tư cũng chưa được quy định một cách cụ thể, rõ ràng tại các văn bản hướng dẫn thực hiện, quản lý dự án BT.

Cũng về vấn đề này, GS Đặng Hùng Võ – Nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường và TS Phạm Quang Tú – Oxfam cũng đã đưa ra những con số rất đáng chú ý: “Vừa qua, Thanh tra Chính phủ đã tiến hành thanh tra 15 dự án BT trên địa bàn Hà Nội thì chỉ có tới 14 dự án là chỉ định thầu, nhiều nhà đầu tư yếu kém và cả 15 dự án BT này đều có sai phạm ở mức độ khác nhau”.

Từ thực trạng trên, các đại biểu đều nhấn mạnh Kiểm toán Nhà nước cần phải tăng cường hơn nữa công tác kiểm toán, đặc biệt đối với quá trình thực hiện các dự án BT ngay từ những khâu lập thẩm định, phê duyệt và công bố dự án, lập thẩm định phê duyệt chủ trương tiền khả thi đối với dự án, hình thức lựa chọn nhà đầu tư, hợp đồng BT đối với các nhà đầu tư cũng như giám sát quá trình thanh toán, quyết toán và chuyển giao dự án BT vào khai thác.

Kiểm toán Nhà nước cần đẩy nhanh hơn, mạnh hơn tiền kiểm - thực hiện kiểm toán ngay từ khâu đầu tiên hình thành nên dự án trước khi ký kết hợp đồng, không phải tiến hành kiểm toán sau khi đã thực hiện xong dự án BT..