Những trao đổi tại Hội thảo quốc gia Hình thành và Phát triển Đô thị Đại học (ĐH) VN tại ĐH Quốc gia TPHCM, ngày 20-2 cho thấy không có một mô hình nhất định và vai trò của nhà nước nên là tạo ra cơ chế để các trường ĐH tự xây dựng mô hình cho riêng mình.

Định hình một khái niệm Tiến sĩ Nguyễn Minh Hòa, ĐH Quốc gia TPHCM, đưa ra định nghĩa đô thị ĐH là tập hợp các trường ĐH, cao đẳng, viện nghiên cứu trên một lãnh thổ, trong số này có một trường ĐH lớn nhất đóng vai trò là chủ thể mẹ, chúng ở gần nhau trên cùng một lãnh thổ và có chức năng giống nhau, chia sẻ chung nhiều cơ sở hạ tầng và dịch vụ và đồng thuận về nguyên tắc vận hành. Tuy nhiên, các ví dụ được đề cập trong tham luận cũng như trong hội thảo như “thành phố ĐH Quốc gia Singapore”, “thị trấn đại học tài chính kế toán UEF” tại Nam Sài Gòn, “đô thị ĐH Tân Tạo” tại Long An, v.v... dường như vẫn chỉ là các trường ĐH đơn lẻ với nhiều khoa khác nhau dù quy mô lớn như thế nào đi nữa.

Khi gọi tên một mô hình ĐH thì trước hết chúng ta phải nhận ra rằng quan niệm về một trường ĐH rất đa dạng trên thế giới. Mô hình ĐH tại Việt Nam, vốn rập khuôn từ mô hình Liên Xô, rất khác với nền học thuật phương Tây và khác với ngay cả những quốc gia láng giềng như Thái Lan, Trung Quốc và Singapore vốn đi theo mô hình đa ngành, đa học thuật.

ĐH không chỉ đào tạo ra những con người có kiến thức và chuyên môn, ĐH cũng phải phụng sự cộng đồng và đem lại ánh sáng văn hóa cho xã hội thông qua nghiên cứu khoa học và thực hành văn hóa. Bà Tôn Nữ Thị Ninh, Chủ tịch Hội đồng Sáng lập ĐH Quốc tế Trí Việt, chỉ ra rằng: “ĐH không chỉ là nơi chuyển giao trí thức, ĐH phải là nơi tạo ra tri thức”. Nguyên lý vận hành và vai trò xã hội của trường ĐH chính là những cơ sở cho việc quy hoạch và thiết kế trường.

Mô hình không mô hình

Trong thực tế thế giới, một số trường ĐH phát triển, thu hút các trường ĐH khác, thu hút các ngành công nghiệp và dân cư để thành một đô thị không phải dựa trên một mô hình hay một chiến lược quy hoạch nào cả mà bằng một triết lý đơn giản: đào tạo kết hợp với nghiên cứu để tạo ra những sinh viên giỏi nhất và tạo điều kiện tốt nhất cho họ lập nghiệp sau khi ra trường. Trường ĐH Stanford (Hoa Kỳ) đã sản sinh ra Silicon Valley bằng việc xây dựng những văn phòng cho sinh viên thuê để lập nghiệp ngay trên đất của trường bên cạnh việc đầu tư vào nghiên cứu và chất lượng giáo dục hàng đầu. Trường ĐH Pennsylvania với những phòng thí nghiệm y-sinh học hàng đầu thế giới đã thu hút rất nhiều các viện nghiên cứu và các trường ĐH khác đến mở văn phòng và xây dựng cơ sở đào tạo xung quanh trường, ngay gần trung tâm thành phố Philadelphia. Khu vực này nay được người dân địa phương gọi nôm na là Thành phố ĐH (University City).

“Hữu xạ tự nhiên hương”, chất lượng giáo dục, nghiên cứu và khả năng liên kết với cộng đồng (nhà nước, xã hội và doanh nghiệp) của ĐH sẽ là nền móng phát triển cho các đô thị ĐH (nếu có thể gọi tên như vậy) chứ không phải một quyết định hành chính hay một khái niệm pháp lý nào đó. Hay nói một cách khác, như ý kiến của các kiến trúc sư Nguyễn Văn Tất và Nguyễn Thiềm, ĐH có thể trở thành hạt nhân phát triển của đô thị chứ không phải một đô thị.

Giáo sư Phạm Phụ, cố vấn dự án Khu Đô thị ĐH Quốc tế Đà Lạt, cho biết rằng một nghiên cứu đã đánh giá hệ thống giáo dục ĐH Mỹ có chất lượng tốt nhất thế giới bởi hệ thống này không có... hệ thống và tổ chức nào cả. Một số ý kiến trong hội thảo cho rằng việc Bộ Xây dựng đang nghiên cứu quy hoạch hệ thống trường ĐH trong cả nước là không cần thiết và thậm chí cản trở sự phát triển của các trường ĐH, nhất là đối với các trường ngoài công lập vốn không nhận được hỗ trợ tài chính của nhà nước.

Bản thân người viết cho rằng chính những quy định quá cụ thể nhưng lỗi thời của Quy chuẩn Quy hoạch và Tiêu chuẩn thiết kế trường ĐH (TCVN 3981 được lập vào năm... 1985) cản trở việc phát triển các khu ĐH có chất lượng. Tiêu chuẩn thiết kế trường ĐH dựa trên hình dung về một mô hình ĐH duy nhất nên đưa ra những tiêu chuẩn xa vời thực tế và cứng nhắc (ký túc xá chỉ cao tối đa 5 tầng, diện tích vườn hoa, cây xanh chiếm 40% diện tích khu trường, v.v...). Thực tế trên thế giới cũng như ở Việt Nam, các trường ĐH không chỉ nằm ở ngoại ô trên những diện tích đất đai rộng lớn mà nhiều trường vẫn nằm trong trung tâm thành phố với mật độ xây dựng lớn và cao tầng.

Đô thị hóa đại học

Trở lại với thực tế, giáo sư Trần Hồng Quân, nguyên bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, chia sẻ bài học đau đớn về vấn đề “đô thị hóa ĐH”. Đó là trường hợp của ĐH Bách khoa Hà Nội, nơi từng có diện tích hơn 30 ha, nay chỉ còn 11 ha vì cắt đất cho dân cư. Khuôn viên rộng rãi của trường ngày trước nay là những khu giảng đường biệt lập và sinh viên phải “di chuyển từ hàng rào này tới hàng rào khác để tới lớp học”. Giáo sư tiếc rằng nếu chúng ta có một tầm nhìn tốt hơn thì có lẽ là cụm 3 trường ĐH bao gồm ĐH Bách khoa, ĐH Xây dựng và ĐH Kinh tế Quốc dân đã có thể trở thành một “đô thị ĐH” trong lòng thủ đô Hà Nội.

Vấn đề “đô thị hóa ĐH” không chỉ là câu chuyện của quá khứ. Giáo sư Phan Thanh Bình, giám đốc ĐH Quốc gia TPHCM chia sẻ nỗi bức xức về việc người dân lấn chiếm, xây dựng và kinh doanh trái phép ngay trong khuôn viên nhà trường (80% nằm trên đất của huyện Dĩ An, Bình Dương).

Một không gian giáo dục, nghiên cứu và văn hóa tử tế vẫn còn là giấc mơ xa vời với ngay trường ĐH Quốc gia TPHCM bởi thiếu những công cụ pháp lý và hỗ trợ cần thiết từ chính quyền.