Gần đây vụ việc Hãng Phim truyện Việt Nam (VFS) có đơn kêu cứu sau khi Tổng công ty Vận tải thủy (Vivaso) mua 65% vốn điều lệ gây chú ý trong dư luận. Một trong những điểm đáng chú ý là chuyện các khu “đất vàng” mà VFS đang được quyền sử dụng.

Chưa biết đúng sai nhưng dư luận dễ dàng kết luận Vivaso và những “đại gia” đứng sau nhắm tới VFS vì những khu đất vàng được cho là có giá hàng ngàn tỉ đồng chứ không phải vì... mê làm phim. Những khu đất này về nguyên tắc là đất của Nhà nước chứ không phải của VFS sở hữu, nhưng VFS được thuê lại từ Nhà nước.

Cái “quyền được thuê” này vốn dĩ có giá trị rất lớn vì không phải tự nhiên công ty nào cũng được thuê mấy ngàn mét vuông “đất vàng”, “đất kim cương” trị giá vài ngàn tỉ đồng như vậy. Tuy nhiên, theo quy định về cổ phần hóa thời gian qua thì quyền sử dụng đất thuê trả tiền hàng năm không được tính vào giá trị doanh nghiệp. Khi cái quyền thuê đất vàng này không được tính vào trong giá trị cổ phần hóa thì chủ mới mua lại VFS sẽ hưởng lợi lớn nếu thành công trong việc chuyển đổi mục đích sử dụng các khu đất này sang hướng khác có tính thương mại cao hơn, chẳng liên quan gì đến làm phim cả.

Đây là một vấn đề không mới và đã được nhiều chuyên gia các lĩnh vực khác nhau cảnh báo nhiều lần trong quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước (DNNN) mấy năm qua và từ kinh nghiệm bán rẻ tài sản qua cổ phần hóa ở các nước Đông Âu trước đây.

Nếu đã không thể tính đúng và đủ quyền sử dụng đất vàng vào giá trị doanh nghiệp thì hãy tách cái đặc quyền đó ra hẳn khỏi tay DNNN để coi thị trường có chịu mua cổ phần các công ty đó không. Nếu không thì nên chọn cách khai tử luôn mấy cái công ty xác chết sống bám vào đất vàng đó.

Thế nhưng, các lỗ hổng đó vẫn tồn tại vì nhiều nguyên nhân. Thứ nhất, vì tính phức tạp của những loại quan hệ quyền thuê đất vàng, lợi thế nhờ quan hệ sở hữu nhà nước... (có thể gọi là các đặc quyền của DNNN) nên khó mà định giá chính xác được các loại quyền lợi đó vào trong giá trị doanh nghiệp. Thứ hai, nếu tính đúng, tính đủ và định giá DNNN quá cao thì khó tìm người mua cổ phần trong khi quá trình cổ phần hóa thì đã quá chậm trong mấy năm qua. Thứ ba, không loại trừ một số cá nhân có liên quan cố tình lợi dụng tính thiếu minh bạch và phức tạp trong định giá các loại lợi thế của DNNN để cấu kết với người mua làm giàu bất chính.

Nhìn chung, muốn giải quyết triệt để vấn đề bán rẻ tài sản công thì phải giải quyết hai vấn đề: một là kiện toàn khung pháp lý về đất đai và cổ phần hóa và hai là minh bạch hơn nữa trong quá trình định giá và đấu thầu cổ phần hóa. Về mặt kiện toàn khung pháp lý, từ năm ngoái đã nghe nói tới việc sửa đổi các nghị định về cổ phần hóa nhưng đến giờ, nhiều doanh nghiệp trong diện cổ phần hóa vẫn đang ngồi chờ nghị định mới. Trong khi đó, giới đầu tư nước ngoài tỏ ra thiếu kiên nhẫn với tình trạng thiếu minh bạch trong xác định giá bán và phương pháp đấu thầu. Một bài viết gần đây trên tờ Nikkei Asian Review đã phản ánh nỗi niềm này của giới đầu tư nước ngoài (trong đó đã có người dùng từ “ảo ảnh” để nói về nỗi thất vọng tràn trề với chuyện mua cổ phần công ty có sở hữu nhà nước ở Việt Nam).

Liên quan đến vấn đề cổ phần hóa và chuyển nhượng vốn nhà nước, có thể nói hiện tại Nhà nước đang ở trong trạng thái khó xử. Một mặt, nếu bán rẻ để thoát mấy cái “cục nợ” DNNN lỗ triền miên thì có nguy cơ bán quá rẻ quyền sử dụng đất, thương hiệu cho tư nhân (thật ra là các nhóm lợi ích). Ngược lại, nhiều DNNN thua lỗ triền miên chỉ có cái quyền sử dụng đất vàng là có giá trị, vậy nếu bán cho tư nhân trong nước hay nước ngoài mà tính giá quyền sử dụng đất quá cao thì người ta có mua hay không.

Để phần nào hóa giải tình trạng đó, trong những quy định mới về đất đai và cổ phần hóa, nên điều chỉnh lại khung giá cho thuê đất vàng cho đúng với giá thị trường (nhiều DNNN đang được thuê với giá quá rẻ) hoặc thu hồi quyền sử dụng đất đang không được các DNNN sử dụng hiệu quả để đem đấu giá. Nói cách khác, nếu đã không thể tính đúng và đủ quyền sử dụng đất vàng vào giá trị doanh nghiệp thì hãy tách cái đặc quyền đó ra hẳn khỏi tay DNNN để coi thị trường còn chịu mua cổ phần các công ty đó không? Nếu DNNN nào bị tách ra khỏi cái đặc quyền đó mà khi đem cổ phần hóa bán không ai mua thì Nhà nước nên chọn cách khai tử luôn mấy cái công ty xác chết sống bám vào đất vàng đó đi cho nhẹ gánh ngân sách.

Nói tóm lại, chuyện ứng xử với đất vàng trong chuyển nhượng vốn nhà nước thật ra đơn giản chỉ ở hai chỗ: (1) xóa đi cái đặc quyền với đất vàng của DNNN, buộc DNNN trả tiền thuê sòng phẳng đúng giá thị trường của các khu đất vàng đó hoặc thu hồi quyền thuê đất đem đi đấu giá; (2) minh bạch trong chuyện định giá và đấu thầu.

Làm được chuyện đó rồi thì người dân cũng có thể biết thêm thông tin là đặc quyền được sử dụng đất vàng của các DNNN giá bao nhiêu. Người dân có quyền được biết thông tin đó và giám sát xem đặc quyền đó có bị bán quá rẻ cho nhóm lợi ích nào không. Mặt khác, có cơ chế đấu thầu minh bạch thì nếu ở khâu định giá có trục trặc, lỡ cho giá có quá thấp đi nữa thì các nhà đầu tư tư nhân thấy giá rẻ cũng sẽ tham gia mua, đẩy giá lên mức hợp lý. Khi đó, thị trường sẽ cho người dân biết đặc quyền sử dụng đất vàng giá bao nhiêu và hạn chế các nhóm lợi ích làm giàu “qua đêm” nhờ đặc quyền sử dụng đất vàng.