Định hướng phát triển đường sắt Việt Nam mới nhất đã có những thay đổi khá bất ngờ so với bản quy hoạch phát triển đường sắt đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 được Chính phủ ban hành tại Quyết định số 1436/QĐ-TTg ngày 10-9-2009 (Quy hoạch 2009). Theo đó, bên cạnh tuyến đường sắt hiện có, trục Bắc - Nam sẽ có thêm một tuyến đường sắt tốc độ cao khổ 1.435m.

Tất cả các mục tiêu đều... giậm chân tại chỗ

Theo đánh giá của Bộ GTVT, tính đến thời điểm này, hầu hết các mục tiêu đề ra trong Quy hoạch 2009 đều không đạt được. Trong đó, các dự án cải tạo, nâng cấp mạng đường sắt hiện hữu đều bị chậm tiến độ 1 - 3 năm, nguyên nhân chủ yếu do thiếu vốn. Đặc biệt, dự án kiên cố hóa đường sắt Bắc - Nam; thay tà vẹt K1, K2... bị chậm tới 5 năm.

Bên cạnh đó, việc đầu tư các tuyến đường mới như Biên Hòa - Vũng Tàu; tuyến “2 hành lang 1 vành đai kinh tế”, dự án đường sắt Yên Viên - Phả Lại - Hạ Long - Cái Lân... cũng gần như “án binh bất động”. Về đường sắt đô thị, tại Quy hoạch 2009, 2 thành phố lớn nhất đã có một lộ trình xây dựng đường sắt tương đối cụ thể với 8 tuyến đường sắt đô thị ở Hà Nội và 7 tuyến đường sắt đô thị ở TPHCM.

Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Hữu Thắng, Cục trưởng Cục Đường sắt Việt Nam, việc triển khai những tuyến đường sắt đô thị cũng đang hết sức lúng túng, vướng từ nguồn vốn, chủ trương đầu tư tới công tác giải phóng mặt bằng. Đơn cử, dự án đường sắt đô thị tuyến số 1 TP Hà Nội là tuyến ưu tiên số 1, được triển khai sớm nhất, có cam kết tài trợ vốn ODA Nhật Bản từ 2008, nhưng đến nay chủ đầu tư công trình là Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam vẫn chưa xong bước thiết kế chi tiết của giai đoạn 1…

Kết quả của việc giậm chân tại chỗ là vận tải đường sắt ngày càng đuối sức so với nhu cầu xã hội và càng đuối sức so với mục tiêu chiếm 13% thị phần vận tải hành khách và 14% thị phần hàng hóa vào năm 2020. Theo Tổng cục ĐSVN, hiện vận tải đường sắt mới chỉ chiếm được 4,1% thị phần vận tải hành khách và 1,8% thị phần vận tải hàng hóa.

Sẽ có đường sắt Bắc - Nam tốc độ cao

Không thể một bước đến chợ bằng dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam đã từng gây ồn ào dư luận trước đó, quy hoạch đường sắt mới đã chọn một hướng đi được cho là phù hợp hơn với “sức khỏe” của nền kinh tế đất nước. Theo báo cáo điều chỉnh Quy hoạch 2009 mà Tổng cục ĐSVN vừa báo cáo Bộ GTVT, từ nay đến năm 2020 sẽ ưu tiên nâng cấp hiện đại hóa tuyến đường sắt Bắc - Nam hiện có đạt tiêu chuẩn đường sắt quốc gia cấp 1, đạt tốc độ 90km/h đối với tàu khách và 60km/h đối với tàu hàng.

Đồng thời, sẽ nghiên cứu xây dựng đường sắt đôi điện khí hóa khổ 1.435 mm đoạn Ngọc Hồi - Phủ Lý với tốc độ dao động 160 - 200 km/h. Từ năm 2020 đến năm 2030, sẽ xây dựng thêm 2 đoạn tuyến đường sắt 1.435 mm nữa là Phủ Lý - Vinh dài 234 km và TPHCM - Nha Trang dài 366km với tổng chi phí là 406.413 tỷ đồng.

Theo tính toán của đơn vị tư vấn điều chỉnh quy hoạch, ước tính tổng chi phí cải tạo, nâng cấp tuyến đường sắt Bắc - Nam hiện có dài 1.726km vào khoảng 39.873 tỷ đồng, trong đó nhu cầu vốn cho giai đoạn 2020 là 18.611 tỷ đồng. Kinh phí cho xây dựng đoạn đường sắt tốc độ cao thí điểm Ngọc Hồi - Phủ Lý dài 50km là khoảng 36.750 tỷ đồng.

Cũng theo tính toán của đơn vị tư vấn, để cải tạo toàn bộ các tuyến đường sắt hiện có, xây mới một số tuyến vào các cảng biển, khu kinh tế và đường sắt đô thị theo quy hoạch điều chỉnh, tổng nhu cầu vốn cho ngành đường sắt từ nay đến năm 2020 vào khoảng 365.242 tỷ đồng. Nguồn vốn này sẽ đảm bảo hiện thực hóa mục tiêu tăng năng lực vận tải đường sắt.

Theo tính toán của các chuyên gia, một trong những lợi ích đáng kể nhất của việc tăng năng lực vận tải đường sắt chính là nó sẽ “chia lửa” cho đường bộ, hạn chế được tình trạng nhiều tuyến đường bị xuống cấp do xe chở container gây ra.

Với việc điều chỉnh quy hoạch này, những mục tiêu của ngành đường sắt Việt Nam đã có tính khả thi cao hơn. Tại một cuộc họp mới đây, Bộ trưởng Bộ GTVT Đinh La Thăng cũng cho biết, sắp tới sẽ báo cáo Chính phủ và trình Quốc hội về đề xuất xây dựng tuyến đường sắt Bắc - Nam.